W północno-zachodniej części miasta wznosi się zamek Dewinów-Bibersteinów, czworoboczna budowla z wysoką wieżą i dziedzińcem wewnętrznym, któremu obecny kształt nadany został około połowy XVI wieku przy wykorzystaniu gotyckich elementów architektonicznych. Od wschodu połączony jest bramą z wybudowanym na początku XVIII wieku pałacem Promnitzów, zawierającym również starsze fragmenty architektoniczne, wśród nich kaplicę zamkową, oraz zabudowaną część murów miejskich.
Dalej na wschód ogród pałacowy, oddzielony od parku zamkowego przez istniejącą tutaj już w 17. stuleciu ujeżdżalnię oraz przepływającą Żarką. Na północ po drugiej stronie parku wybudowana na początku XVIII wieku trójskrzydłowa budowla pałacyku letniego „Tummelhaus” (dom zabaw). Z pałacu Promnitzów wychodzi aleja prowadząca w kierunku północnym, gdzie za Błękitną Bramą stał nieistniejący dziś pawilonik ogrodowy ,istotny punkt na osi widokowej. Oś poprzeczna parku, przebiegająca równolegle do pałacu Promnitzów, kończy się przy pawilonie na Wzgórzu Winnym. Między aleją, która dziś przechodzi w ulicę Christianstädter Landstraße (ulica łącząca obecną ul.9-Maja z ul. Zielonogórską) ,oraz pałacykiem letnim położone są budynki folwarczne/folwark/.
Dalej na wschód stał kiedyś domek myśliwski. Oprócz tego ostatniego cały teren podzamcza, który swe największe rozmiary osiągnął dopiero na początku XVIII wieku, okalał mały mur, w obrębach którego znajdował się również cmentarz przy kościele św. Piotra. Żarskie podzamcze posiada w stosunku do wspaniałomyślnego i jednolitego planu urbanistyczno-architektonicznego zamku i miasta Brody urok narastającego kompleksu.
Najstarsza część przypomina jeszcze po swej renesansowej przebudowie czasy grodowych początków. Jeśli nawet nie udało się wyłuszczyć do dziś jego ostatniego gotyckiego kształtu i wyjaśnić do końca przebiegu budowy, to jednak pozostałości w postaci ślepych okien, nisz czy sklepień przywodzą na myśl budowle krzyżackich zamków. Rozbudowa zamku z roku 1540, mająca na celu ujednolicenie jego formy architektonicznej, zaowocowała jedną z najbardziej zwartych budowli renesansowych we wschodnich Niemczech.
Położenie w stosunku do miasta oraz istniejące elementy architektoniczne nie pozwalały pałacowi Promnitzów na tworzenie układu osi widokowych, dlatego jest on również zlokalizowany na planie zwartego czworoboku z wyeksponowaniem skierowanego ku miastu frontowi pałacu o wyraźnie zaakcentowanych regularnych kształtach.
Zamek Dewinów-Bibersteinów jest czworoboczną trzykondygnacyjną budowlą z cegły o wyglądzie zamku warownego z wąskim dziedzińcem wewnętrznym oraz wieżą nad centrum miasta lub jego południową częścią. Wszystkie cztery skrzydła pochodzą, przynajmniej w części, z 14./15. stulecia. (Według Großer’a zamek był po raz pierwszy remontowany w 1402 roku.) Po pożarze z 1507 roku był od 1540 roku przebudowywany w jednolitym kształcie, ”poprzecinany osobliwymi gankami, korytarzami i komnatami przez kilku Włochów” (Magnus), dziedziniec ozdobiony galeriami a pomieszczenia wewnętrzne bogatą sztukaterią.
W roku 1549 została ukończona budowa zamku wraz z wieżą wzniesioną nad skrzydłem południowym przez murarskiego mistrza z Jawora (Magnus).
Około roku 1700 dokonano przebudowy wieży. Począwszy od 1824 roku zamek służył za więzienie. W 1930 urządzono tutaj Muzeum Regionalne powiatu żarskiego. W 1937/38 nastąpiła szeroko zakrojona rekonstrukcja, która, biorąc pod uwagę istniejące możliwości, za podstawę miała stan z XVI wieku.
Zachowała się pierwotna szeroka fosa z murem wewnętrznym od strony północnej i zachodniej. Mała otynkowana przybudówka od strony zachodniej wznosi się na wysokość dwóch kondygnacji i pokryta jest dachem jednospadowym, podczas gdy dachy skrzydeł głównej budowli są dachami dwuspadowymi. Dobudowana od strony północnej budowla szachulcowa została usunięta na początku XX wieku. Wjazd przez bramę, która oddziela obydwa zamki i przez skrzydło wschodnie. W części południowo-zachodniej położony jest tzw. zamek Dewinów, mała trójkondygnacyjna budowla z wystającą nad fosę basztą narożną.
Od wschodu przywiera do tej budowli dwupiętrowy budynek kuchenny (obecnie pryw. restauracja) , który rozciąga się skrzydłem wzdłuż ulicy i styka z południowo-zachodnim narożnikiem pałacu Promnitzów. Budowla ta oddzielona jest wąskim podwórcem od zamku Bibersteinów.
W północnej części dziedzińca położony jest jednopiętrowy dom mieszkalny, przylegający do murów zewnętrznych.
Zamek i pałac połączone są w górnych kondygnacjach korytarzami (gankami) z łukami przyporowymi.
Przebudowa z 1540 roku, która miała nadać zamkowi jednolity charakter, uniemożliwia dokładne zbadanie historii budowy. Jednakże na podstawie
znalezisk związanych z rekonstrukcją w 1937/38 roku faktem niezaprzeczalnym jest, że budowla ta już miała taki sam kształt zasadniczy także przed rokiem 1540. Powstała ona w różnych okresach budowlanych i dlatego jej wysokość się zmieniała. Z budowli gotyckiej odsłonięto w 1937/38 roku istotne fragmenty układu zewnętrznego, we wnętrzach zachowało się fragmentarycznie tylko sklepienie jednej z sal.
Z pierwotnej wspaniałej zewnętrznej architektury blendowej odnaleziono znaczne pozostałości, które częściowo pozostawiono odsłonięte. Nie zostały one niestety wymierzone. Południowy fragment ściany wschodniej miał cztery wysmukłe schodkowe, ostrołukowe blendy, które zajmowały wraz z podwójnym fryzem ząbkowym dwie trzecie całej ściany, aż prawie pod sam wieńczący ścianę gzyms. Dwie z nich ponownie pokryto tynkiem. Nad wjazdem wysoko na koronie murów umieszczone były trzy także schodkowe okrągłe blendy .
Na stronie północnej wynurzyło się ostrołukowe okno z pionowym węgarem (uskokiem), poza tym okna o obniżonych łukach z węgarem z krzyżulca i dwóch wałków jak również wielkie łuki obniżone(płaskie poziome) w murze poniżej wieńczącego gzymsu. Tak jak i zaczątki jeszcze większych łuków w murze trudno je jednoznacznie interpretować. Wszystko to zostało ponownie przykryte tynkiem. W dolnej części wieży odnaleziono gzyms ząbkowy tak jak na wschodniej części budowli. Na dziedzińcu ukazał się na dole oprócz muru ceglanego także nieregularny mur z kamieni polnych.
Brama do skrzydła zachodniego w kształcie schodkowym o łuku ostrym. Na kondygnacji powyżej ukazał się otwór ostrołukowy z okrągłym słupkiem, który w połowie zakryty jest galerią północną. W polu zamurowanym część drugiego otworu z cegieł kształtówek. Nad pachwinami łuku (żagielkami kopuły) obecnego sklepienia zachowały się w północno-wschodnim pomieszczeniu drugiej kondygnacji klince wysokiego sklepienia żebrowego. W jego łuku czołowym malowany fryz herbowy na czerwonym tle. Sala gotycka przechodziła zatem przez dwie kondygnacje , była jednak chyba kiedyś przed wybrzuszeniem płasko sklepiona, ponieważ na odpowiedniej wysokości odkryto ślady spalonych belek.
(Pachwiny łuku sklepienia zostały udostępnione poprzez odpowiednie drzwi spustowe w pomieszczeniu na trzecim piętrze .)
Przebudowa z 1540 roku przyniosła ze sobą dodanie galerii z trzech stron dziedzińca, zmieniła otwory architektoniczne i pomieszczenia wewnętrzne. Można przy tym rozpoznać kilka okresów budowlanych. Gotycka struktura ścian(murów) zewnętrznych została w ten sposób usunięta, że płaszczyzny rozdzielone były tylko poprzez nieregularnie umieszczone prostokątne okna i tralkową balustradę w tynku drapanym(sgraffito) pod gzymsem wieńczącym.
W tej formie odtworzone zostały w 1937/38 roku część północna i zachodnia a prostokątnym oknom przydano przy tej okazji czarne obramowania w tynku. Gzyms wieńczący ukształtowany został jako ciężkie belkowanie z cegieł fasonowych. Po stronie zachodniej został on częściowo odbity przy zakładaniu okien więziennych i dopiero w 1937 roku ponownie uzupełniony Przy tej sposobności odtworzono tralkową balustradę w tynku drapanym na podstawie śladów odnalezionych w narożniku północno-zachodnim, podobną do tej z dziedzińca wewnętrznego.
Wjazd w formie półkolistego łuku po stronie wschodniej nie jest wjazdem osiowym i został w 1540 roku obramowany pilastrami i belkowaniem. Nad nim kamienny herb Bibersteinów z ornamentyką roślinną z motywem akantu, obramiony kolumnami zdjęcie z 1939 z pierścieniami na trzonie i wazonami, na belkowaniu płaski szczyt, ukoronowany maskami na płaskorzeźbie w rzucie bocznym ,puttami i liściem na zwieńczeniu. Jednocześnie napisna fryzie belkowania: ”Generosus et magnificus dominus dominus Hieronymus baro a Bieberstein dominus in Soraw Fridelandt Beszkaw etc. hanc arcem olim antiquam et inveteratam multis et varys edificys ampliari exornari et illustrari curavit anno salutis 1540.” Tym samym za rok przebudowy przyjmuje się rok 1540, prawdopodobnie chodzi o jej początek.
Dziedziniec wewnętrzny był początkowo w przyziemiu nie rozczłonkowany i dopiero około roku 1540 przydano mu z trzech stron trzy pary głębokich łuków jako budowę spodnią galerii.
(Rys.127 Żary. Zamek Bibersteinów. Plan kondygnacji przyziemnej
Rys.128 Żary. Zamek Bibersteinów. Przekrój poprzeczny w kierunku południowym)
Linie łuków i wezgłowie zaakcentowane były za pomocą cegieł kształtówek, których resztki umożliwiły w roku 1938 imitację w tynku. Wjazd na dziedziniec o sklepieniu kolebkowym z lunetami. Otwarte arkady mają murowane balustrady z pilastrami ramowymi, wysmukłe kwadratowe filary z prostokątnymi polami (przedziałami), impost z płyty, kosza i ćwierćwałka, prawie pełne łuki z obramieniem z ćwierćwałka między dwoma płytkami. Gzymsy mocno wystające.
Galeria północna została ponownie dodatkowo, jednakże nie dużo później, wstępnie opatrzona blendami na filarze z dwoma łukami na kondygnacji przyziemnej. Wcina się ona u dołu w łuk bramy, a u góry w otwory wschodniej galerii. Formy te odpowiadają dokładnie tym z pozostałych arkad. Wydaje się, że przed zbudowaniem galerii planowano podział ścian bez galerii przez zastosowanie tynku drapanego (sgraffito) ,ponieważ północne i południowe skrzydło mają pod dachem galerii na dziedzińcu pozostałości bogatego zdobienia sgraffitowego ,rząd tralek między dwoma gzymsami z cegieł kształtówek z wzorami wolich oczek i perełek w drapanym tynku.
W skrzydle wschodnim brak tych zdobień. Jako, że galerie ze skrzydła wschodniego i południowego są jednakowe, to zapewne zostały zbudowane podczas pierwszej zmiany planu budowlanego.
Galeria północna została, jak wyżej wspomniano, przyłączona prawdopodobnie później. Wniosek stąd, że pierwszy plan przewidywał strukturę sgraffitową wszystkich ścian, której dokonano już w części północnej i południowej, gdy drugi plan zaowocował galeriami części południowej i wschodniej. Trzecia faza prac budowlanych przyłączyła dopiero galerię północną.
(Rys.129 Żary. Zamek Bibersteinów. Profile gzymsów. Gzyms wieńczący latarni
kopuły wieżowej, w skrzydle zachodnim, przy zachodniej ścianie dziedzińca, były gzyms wieńczący północnej ściany dziedzińca ( we więźbie dachowej górnej galerii) i gzyms szczytu na wieży.
Sgraffito na dziedzińcu wewnętrznym zostało w 1937/38 roku całkowicie odnowione na podstawie odkrytych pozostałości; Podczas tych prac usunięto pogłębione i być może później naniesione pola filarów ,ich imposty zmienione na wzór zachowanej w galeriach formy a sztukaterię skopiowano. Tynk drapany ,którego białe formy na czarnym tle w swym kolorystycznym oddziaływaniu zostały odwrócone na skutek zwietrzenia, częściowo uzupełniono , a częściowo położono nowy, przy czym był on tym razem bardziej odporny na zjawiska atmosferyczne niż pierwotny dzięki nałożeniu grubszej warstwy tynku.
Do starych form nawiązują : gzymsy z wolimi oczkami ,belkowanie nie wyposażonej w galerie części zachodniej, czoła łuków z latoroślą i ich pachy z orłami. W dolnych częściach łuków na drugiej kondygnacji pozłacane lwie głowy , na trzeciej rozety.
Nowe, nie nawiązujące do znalezionych wzorów, są wazony na filarach, tralki balustrady i ciemne obramienia prostokątnych okien.(Dane wg. profesora Thol’a, który kierował rekonstrukcją).Otwory ścienne zostały w 1938 roku na nowo oszklone; Natomiast pierwotnie były otworami bez okien (jak na rysunku 492).
Oszczędny zewnętrzny układ budowli od strony miasta przydany został zamkowi około roku 1700, także i tutaj tylko, jak widać nad przystawionymi budowlami: dwie lizeny z kamieni ciosowych jako przygotowanie pod wieżę, zwornik nad środkowym oknem, konsole w belkowaniu.
Struktura okazałej czworobocznej wieży pochodzi również z około 1700 roku. Cokół z wygiętymi bocznymi fasetami i dużymi kamiennymi wazonami. Dwie kondygnacje z oknami prostokątnymi wzgl. o łukach płaskich poziomych oraz pilastrami narożnymi. Wygięte belkowanie nad opatrzonymi stiukową ramą cyferblatami zegara wieżowego. Nieco bezbarwne zwieńczenie kryte cegłą z kwadratową otwartą latarnią i dachem namiotowym , odnowione w 1926 roku.
W południowo-wschodnim narożniku zamku poprzeczna przypora, dobudowana w 1690/91 roku.
Wnętrza:
Piwnice o sklepieniach kolebkowych i krzyżowych. Na kondygnacji przyziemnej również proste pomieszczenia o sklepieniu kolebkowym i krzyżowym, częściowo przechodzące jedno w drugie, po części dostępne tylko od strony dziedzińca. Wszystkie znacznie ucierpiały wskutek używania jako pomieszczenia więzienne, jednakże w 1938 roku odnowione.
Kolorowa sztukateria na sklepieniu zachowała się tylko w pomieszczeniu na północ od bramy przejazdowej: Wstęgowe zdobienia sztukatorskie krawędzi krzyżowych sklepienia.
W kolebkowym sklepieniu bramy przejazdowej krawędzie lunet obramione fryzami płytkowymi ,jak również sieć ornamentyki w kształcie rombów na sklepieniu kolebkowym. Rozety płatkowe pośrodku płaszczyzn.
W wieży okrągła klatka schodowa z nowymi drewnianymi krętymi schodami, na górze kopuła i sklepienie krzyżowe. Na dwóch górnych kondygnacjach wokół niej prosty rząd pomieszczeń, przerwany tylko przez wieżę w południowym skrzydle. Pierwotny dostęp był przez drzwi z pomieszczenia do pomieszczenia (lub drewniane galerie na dziedzińcu?). Teraz przez kamienne arkady galerii na dziedzińcu.
(Rys. 132 Zamek Bibersteinów. Gzyms wieńczący i nasada wieży ze strony południowej, wazon u nasady wieży, główny gzyms fasady zachodniej i gzyms okienny nad wejściem)
Wszystkie pomieszczenia z krawędziowymi sklepieniami krzyżowymi lub kolebkowymi z lunetami, wszystkie z okresu przebudowy z XVI wieku.
Konsole najczęściej o prostych formach, lecz także w kształcie jońskich głowic.
Obydwa wysokie pomieszczenia na trzeciej kondygnacji w południowo-zachodnim narożniku były znacznie zmienione i w 1938 roku otrzymały nowe stropy belkowe.
Bogate wyposażenie wnętrz ze stiukami i malowidłami zachowało się w większej części na górnych kondygnacjach. Zasadniczo pochodzi ono z okresu budowy roku 1540 i drugiego okresu z późnego XVI wieku. Sztukateria z okresu około 1540 roku stanowi przeważnie odpowiadająca sklepieniu struktura pasm ramowych, na które naniesione są rzędy drobnych listków(płatków). Płaszczyzny środkowe zaakcentowane są poprzez wieńce stiukowe i rozety, całość pomalowana.
Późniejsze stiuki charakteryzują się formami ornamentyki okuciowej z ćwiekami ozdobnymi, a przede wszystkim plastycznym pokryciem płaszczyzn soczystym ornamentem roślinnym (liściowym). Obydwie formy sztukaterii nie są wyraziście rozgraniczone, lecz wykazują fazy przejścia, przechodząc za pomocą poszczególnych form do ornamentów zwijanych. Należy przede wszystkim wymienić następujące pomieszczenia na drugiej kondygnacji: pomieszczenie środkowe zachodniego skrzydła z ornamentyką stiukowych pasm obramienia w kształcie girland owocowych, a w nich wykonane na podstawie modeli ozdoby stiukowe w formie popiersi, które się powtarzają w ościeżach okiennych. Pozostałości malowideł, fryz roślinny (liściowy), na ścianie na wysokości konsoli. Podobnie w narożnym pomieszczeniu w części południowo-zachodniej z malowanym splecionym listowiem, jednakże z rozetami zamiast popiersi. Szczególnie dobrze zachowane pierwotne malowidła w środkowym pomieszczeniu wschodniego skrzydła. Stiukowe obramienia z fryzem liściowym we wzorach owalnych. Na płaszczyznach namalowana ornamentacja w kolorze sinym z wazonami w układzie symetrycznym, tło brunatnawe, krawędzie czerwone, rozety pozłacane. W części południowo- wschodniej kolebka z lunetami na pilastrach ramowych z obramieniem ornamentowym, trójkąty i romby z fryzów liściowych z rozetami. Kolorystyka malunku: biel na niebieskim kolorze z ciemniejszymi wzorami i czerwonymi krawędziami. W łukach czołowych podobne zdobnictwo stiukowe oraz pola (tablice) inskrypcyjne z namalowanym okuciowym ornamentem dekoracyjnym. Z malowideł w łukach czołowych kolebki, rozpoznawalne tylko jeszcze to naprzeciw okien: ”Wyrok Salomona”.
Na trzeciej kondygnacji podobne zdobnictwo stiukowe wykazują małe pomieszczenie obok wieży i wszystkie wnęki podokienne, dwa pomieszczenia mają dwie płaskie przegródki z rzędem listowia w układzie gwiaździstym, dwa inne mają oszczędne obramienia w kształcie ozdobnych okuć pod sklepieniem kolebkowym.
Malowidła nie zachowały się nigdzie. Późniejsze formy z drugiej połowy 16. stulecia wykazują przede wszystkim trzy północne pomieszczenia drugiej kondygnacji, formy przejściowe klatka schodowa.
Północno-wschodnia sala narożna z trzema krzyżowymi sklepieniami na pilastrach. Bogate roślinne zdobienia stiukowe poprzez zaakcentowanie linii przecięcia kozub ozdobnymi ćwiekami, na środku sufitu ptak dotykający dziobem kartusza z pustym, również zamalowanym polem herbowym. Ościeże okienne również w sztukaterii. W pachwinach łuku w formie płaskorzeźby: Parys i Merkury, Diana, Minerwa i zniszczona figura Junony (z pawiem). W łukach tarczowych mocno zniszczone malowidła naścienne z inskrypcjami, także okna obramione namalowaną architekturą.
Malowidła przedstawiają, częściowo na dwóch warstwach (na górnej warstwie najwyraźniej zgodnie z jakimś jednolitym założeniem), od węższej strony „Przejście przez Morze Czerwone” z tablicą inskrypcyjną i datą [15]60 oraz „Dawid i Goliat”, nad oknem (ściana wschodnia) herb biskupa Baltazara von Promnitz, który w 1558 roku nabył państwo stanowe Żary. W łukach tarczowych i na płaszczyznach naściennych „Wjazd Saula” z tablicą inskrypcyjną i datą [15]61 , tekst odnosi się do przedstawionego malowidła; dalej „Zabicie (śmierć) Goliata” oraz przekazanie głowy Goliata królowi Saulowi. Między oknami części północnej Bogini Sprawiedliwości, zniszczone malowidło, Dziki Mężczyzna, Lukrecja, Amor i postać kobieca, do której Amor strzela. Sala położona pośrodku północnego skrzydła ma na pachwinach łuków sklepienia kolebkowego uskrzydlone postaci kobiece, sala zachodnia kartusz (chrząstkowy) i Cztery Pory Roku na pachwinach łuku, poza tym głowy aniołów, jednorożec i ptaki.
Dostawione budowle:
Z tak zwanego zamku Dewinów, w którym dawniej upatrywano najstarszą część tego kompleksu architektonicznego, starsze są co najwyżej fundamenty części południowej i wieża północno-zachodnia w dolnej części budowli. Górna część jest prawdopodobnie późniejszą dobudówką do zamku Bibersteinów. W 1936 odsłonięte zostały w części wschodniej nad łukiem przyporowym dwa dodatkowe okna z łukami odciążającymi. W górnej kondygnacji zachowały się dwa wspaniałe sufity ze stiukami w formie liści akantu z owalnym polem środkowym z okresu około 1700 roku. Z ich powstaniem wiążą się być może wypłaty dla sztukatorów wykazane w księgach rachunkowych państwa stanowego z roku 1705/06 (GStA.Pr.Br. Rep.28) – Kręte schody, w górnej części z deskowymi tralkami.
Dwukondygnacyjna dawna kuchnia zamkowa przed częścią zamku Bibersteinów od strony miasta jest prostą otynkowaną budowlą z dwu-spadowym dachem , prawdopodobnie z 17./18. stulecia. Część wystająca w kierunku południowym zawiera w sobie również dolną część średniowiecznej wieży. W części zachodniej dom posadowiony jest na murach miejskich i dominuje nad nimi dzięki przystawionym przyporom. Połączenie z zamkiem Bibersteinów poprzez łuk przyporowy. Na wysuniętym szczycie części zachodniej odnowione sgraffito, ornamentyka zdobnicza z myśliwym, około 1700 roku ( obecnie na ratuszu). Wnętrze znacznie przebudowane, po stronie południowej rząd ślepych łuków na drewnianych kolumnach. Stropy belkowe o układzie jodełkowym.
Wyposażenie:
W hełmie wieży dwa dzwony. Pierwszy ma 110 cm średnicy. Na płaszczu dzwonu napis: ”Odlany przez Fryderyka Koernern w Żarach anno MDCCXXXVIII (1738). Erdmann hrabia von Promnitz„. Drugi ma 86 cm średnicy i posiada ten sam napis jak na pierwszym dzwonie. Na sercu dzwonu inicjały J G W.
Muzeum Regionalne zawiera obrazy, przedmioty rękodzieła artystycznego i sztuki ludowej, stare widoki (panoramy) i inne eksponaty z obrębu powiatu. Najważniejsze eksponaty wzmiankowany są przy opisie ich miejsca pochodzenia (patrz także str. 232). (Rys. 133 Żary. Zamek Bibersteinów. Gzyms główny na wieży.)