Budowla:
Trzykondygnacyjny otynkowany budynek założony na planie prostokąta z dziedzińcem wewnętrznym, wzniesiony w pierwszych dziesięcioleciach XVIII wieku. Rachunki pochodzą z okresu od 1705 do 1726 roku.
Na częściowe wykorzystanie starszej budowli wskazują łuki oraz inne pozostałości sklepień kolebkowych, które w czasie przebudowy zaobserwowano w południowo-zachodnim narożniku(Urząd Budownictwa).
Herb z 1569 roku(w kaplicy zamkowej) i informacja o wybudowaniu „wielkiej budowli na zamku nad domem bramnym” 1566 (Magnus) pozwalają przyjąć drugą połowę 16.stulecia jako główną fazę budowy.
Także w południowo-wschodnim narożniku odnaleziono starsze pozostałości murów. Biegnący poprzecznie mur zachodni również został przejęty po wcześniejszej budowli, prosty układ górnych kondygnacji uzyskano poprzez dostawione ostrogi spinające, których pola między przestrzeniami
są zamurowane. Na rycinie Prünsch’a na miejscu pałacu Promnitzów leży konsekrowana w 1593 roku kaplica zamkowa z dachem mansardowym i budowle, dołączone do niej od strony wschodniej, które zasłaniają mury miejskie.
W skrzydle północnym wykorzystano mury miejskie jako ścianę pośrednią, występ wzniesionej na niej cieńszej ściany wyraźnie widać w kaplicy zamkowej.
Także i załamana wschodnia zamykająca ściana wykazuje starsze budowlane elementy łączeniowe. Dachy mansardowe nad wszystkimi skrzydłami odtworzone zostały dopiero w 1926 roku. Ukośny przebieg skrzydła wschodniego daje od strony dziedzińca złudzenie wznoszącej się kalenicy.
(Rys.134 Żary. Zamek Promnitzów. Elewacja strony południowej.)
Część zewnętrzna:
Główny front budowli od strony miasta ma wyrazisty plastyczny podział i układ dzięki kolumnom i szczytom. Wysoka kondygnacja cokołowa; siedem osi środkowych i każda zewnętrzna są wysunięte. Obydwie główne kondygnacje spięte wielkimi pilastrami w częściach bocznych, kolumnami w środku i pionowymi otynkowanymi płaszczyznami w polach pośrednich. Wszystkie wsporniki(podpory) dwudzielne( ew. sprzężone.) Cztery środkowe kolumny są ścieśnione(zsunięte). Zarówno one jak i znajdujące się za nimi pilastry wykonano później, jednakowoż prawdopodobnie zgodnie z pierwszym planem budowlanym.
(Zgodnie z obserwacjami dokonanymi przez Urząd Budownictwa w czasie nakładania nowego tynku [1903] przednie pilastry oparte zostały na tynku ryzalitów. Ten tymczasowy stan, bez sześciu wielkich kolumn, widoczny jest na rycinie Jachnesch’a.) Okna prostokątne z profilowanymi stiukowymi obramieniami, środkowe spośród pięciu osi pośrednich zaakcentowane poprzez zworniki. Otynkowane płaszczyzny także między obydwoma głównymi kondygnacjami.
Belkowanie z gierunkiem (załamaniem gzymsu) w postaci trójkątnych szczytów po bokach, szczyt z łukiem płaskim poziomym w środku i zwieńczenia z kulami nad bocznymi parami kolumn.
W szczycie łukowym podwójny herb Promnitzów i Sachsen-Weißenfels ,w bocznych litery księżnej saksońskiej Anny Marii i hrabiego Erdmanna von Promnitz. Wjazd o łuku płaskim poziomym obok osi środkowej , uzupełniony symetrycznie przez odpowiednią blendę (ślepy otwór).
Elewacja tylna o płaszczyznowym układzie tynku. Kondygnacja przyziemna z ciosów, po cztery osie boczne wyróżnione poprzez ciosy narożne górnych kondygnacji i belkowanie. Okna prostokątne z ramami uszakowymi, te z części bocznych trzeciej kondygnacji owalne .Prostokątne otynkowane płaszczyzny, obejmujące dwie kondygnacje, w układzie pionowym między oknami, mniejsze na górnej kondygnacji.
Brama przejazdowa(wjazdowa) o łuku koszowym, tak jak i te w innych częściach ze starymi podwójnymi skrzydłami.(Projekt w szczegółach odmienny , z trójkątnym szczytem nad środkiem). Dostawiona budowla z wjazdem bramnym do zamku Bibersteinów, skromna – na tej samej wysokości, być może w formie pierwotnej (założeniu pierwotnym) baszta murów obronnych(miejskich).
Załamana elewacja wschodnia podobna do północnej, osie środkowe zaakcentowane oszczędną sztukaterią. Nie dochodzi do połączenia gzymsu w narożniku południowym. Portal o łuku koszowym z prostym gzymsem (naczółkiem) okiennym nad bocznymi otynkowanymi płaszczyznami.
Dziedziniec wewnętrzny w formie prostokąta. Okna prostokątne z profilowanymi ramami, w górnej kondygnacji kwadratowe z ozdobą w formie listwy z łezkami pod parapetami. W kondygnacji przyziemnej między oknami szerokie wysunięte pionowe pasy muru (lizeny) jako cokoły olbrzymich pilastrów ,które parami obejmują oraz dzielą górne kondygnacje, gzyms i belkowanie lekko załamane.
Płaszczyzny otynkowane z wyżłobionymi narożnikami znajdują się na tych cokołach i między oknami górnych pięter. Wjazd w kierunku poprzecznym z otworami o obniżonych łukach nie leży na tej osi i dlatego nie jest zaakcentowany. Osie środkowe wąskich boków również z bramami o obniżonych łukach, jednakże mur(ściana) jest tutaj wysunięty, z dołu za sprawą fasety, u góry poprzez załamane pilastry narożne. Obydwa okna osi środkowej o łukach koszowych, górne okolone architrawem belkowania. Nad oknem drugiej kondygnacji łańcuchowy (warkoczowy) stiukowy gzyms okienny. U góry zwieńczenie w postaci kartusza i trójkątnego szczytu. zdjęcie
Wnętrza:
Podpiwniczenie tylko w północno-zachodnim narożniku. – Plan(rzut poziomy) pokazuje na wszystkich trzech kondygnacjach amfiladowy układ sal, amfilada od strony dziedzińca częściowo jako sień. Na parterze sale w większości o prostych sklepieniach krzyżowych i kolebkowych, w kierunku zachodnim obok wjazdu południowego sklepienie gwiaździste .
Schody:
Główne schody po obydwu stronach wschodniego wjazdu o dwóch biegach kręconych wokół każdorazowo dwóch pilastrów. Na górnej kondygnacji całkowicie otwarte na przedsionek. W skrzydle północnym i południowym każdorazowo jedne proste schody ze ścianą działową. Poza tym w północno-zachodnim narożniku i na wschód obok północnego wjazdu schody czterobiegowe na czterech filarach o otwartym wnętrzu .W północno-zachodnim ustawione są trzy herby z piaskowca, obramienie o ornamentyce chrząstkowe-małżowinowej i namalowana data 1649.
Inicjały baronowej Anny Margarethy von Promnitz z domu baronowej von Puttbus, baronowej Kathariny Elisabeth von Promnitz z domu baronowej von Schönberg i barona Sigismunda Seyfrieda von Promnitz. (Dawniej w bramie wjazdowej do zamku Bibersteinów). Poza tym dwie kamienne wazy z wczesnego 18.stulecia, prawdopodobnie z parku. W narożniku północno-zachodnim obok wjazdu do zamku Bibersteinów kręcone schody.
Kaplica pałacowa:
W północną część dziedzińca wbudowana jest kaplica, przechodząca przez dwie kondygnacje. Wolno stojąca poprzedniczka, której mury prawdopodobnie wykorzystano w nowej, była wzniesiona według planów Michaela Hirschfeldera i poświęcona w 1593 roku. W 1711 roku nastąpiła ponowna konsekracja (Conradi-Worbs 14). Sklepienie (tej kaplicy ?) zostało według Magnusa (odręczne dopiski uzupełniające ,patrz wyżej) w 1733 roku zerwane i zastąpione przez strop drewniany. Wnętrze dzielą pilastry, które w części północnej są załamane (na wysokości ok.2,50 m) z powodu uskoku nad zabudowanym tutaj miejskim murem obronnym. Strop z załamanym gzymsem i wielką fasetą, w której wsporniki stiukowe podtrzymują ramy środkowego pola, w nim malowidło „Św. Jan na Patmos” i „Baranek w chmurach”. Pomieszczeniu nadają charakter empory wybudowane w 1712 roku. Po stronie wschodniej dodana obecnie dwukondygnacyjna galeria Promnitzów, która otwierała się na sąsiednie pomieszczenia. Konsole i belkowanie ze ślimakami i muszlami, balustrady wybrzuszone z polami przedziałowymi. Proste pilastry. Z boku w kierunku zachodnim proste empory w dwóch rzędach (balkonach), trzecia najniższa tylko w zachodniej połowie.
Ołtarz pierwotnie na zachód przed ośmiokątnymi słupami(kolumienkami) zazwyczaj zawieszonej empory. (poprzedni od 1712 roku wraz z amboną w Kunicach.) Prospekt organowy z pilastrami i akantem.
Na ścianie zachodniej został umieszczony kamienny podwójny herb z obramieniem w formie zwijanego ornamentu i inskrypcjami,110 cm wysokości, dawniej prawdopodobnie na elewacji budynku:”Baron Seyfried von Promnitz ,Pan na Pszczynie, Żarach i Trzebielu romkey mait. ratt i księstwa żagańskiego vfa:
unde s.her 1569 Ursula z domu Gotchin von Hertwigswaldau(Chotków) i
Neuhaus(Nowoszów) ,pani na Żarach i Trzebielu”.( obecnie w ratuszu koło Wydz.Finasowego)
(Rys.135,136.Żary.Pałac Promnitzów. Gzyms wieńczący i gzyms nad kondygnacją cokołową).
Mała sala na drugim piętrze, północno-wschodni narożnik sala sądu Przysięgłych w1939r). Prostokątna sala /od czterech do dwóch osi…. /.Ściany z podziałem na pola w pozłacanych drewnianych ramach z łukami o zdobionych szczytach , na białym podłożu tynkowym. Nowo malowane wypełnienia z 1937/38 roku ze współczesnymi motywami w chińskiej manierze.
Na ościeżach okiennych czerwone wypełnienia z pierwotną wyblakłą sztukaterią, która posłużyła za wzór w pracach renowacyjnych. Pierwotne wypełnienia pochodzą z 1725 roku z pracowni drezdeńskiego malarza dworskiego i lakiernika Martina Schnella ; w tym samym roku malarz Karl Gottlieb Krüger otrzymał zapłatę za 110 dni pracy w „małej sali” ;prawdopodobnie za malowidło na suficie. (GStA.Pr.Br. Rep.28 I 1 Nr.38 /Archiwum Porwincji Brandenburg/zdjęcie).Boazeria drewniana, ściany okienne z głębokimi niszami, na dole okna prostokątne, na górze owalne, między nimi lustra. W środku ściany południowej kominek marmurowy z wolutami, nad nim wspaniały obraz naturalnej wielkości jeźdźca na koniu przedstawiający hrabiego Erdmanna von Promnitz (olej na płótnie).
W polach działowych belkowania konsole z ornamentem roślinnym z motywem akantu oraz ornamentem groteskowo-arabeskowym, między nimi elementy herbu Promnitzów ,strzały i gwiazdy. Malowidło na suficie to olej na podłożu tynkowym (!) w ciężkich farbach /…./. W środku przed tłem nieba na chmurach zgromadzenie bogów ,otoczone grupami z Kronosem, Westą,Merkurym , Fortuną i boginią obfitości. W narożnikach muszle ,w środku części bocznych herby ( Promnitzów i Saksonii elektorskiej)trzymane przez putta i postaci kobiece. Jedna z figur obok kartusza nad kominkiem miała trzymać portret księżnej, druga pokazuje na tarczy widok zameczku leśnego. Litery jak na szczytach frontu południowego.
Na drugiej i trzeciej kondygnacji zachowały się prawie we wszystkich salach sufity stiukowe i stare skrzydła drzwiowe, w kondygnacji środkowej poza tym trzy kominki, ale żadna podłoga ani pola naścienne czy też boazeria. Na kondygnacji środkowej wszędzie szczególnie bogate zdobienia stiukowe sufitów z ornamentem groteskowym, większość z malowanym polem środkowym, na które nałożono wiele warstw tynku.
Oprócz sali sądu przysięgłych bogatą sztukaterią wyróżniają się
(numery na podstawie rzutu poziomego):
Sala nr 80. Malowidła alegoryczne i kominek narożny z marmuru stiukowego (sztuczny marmur) z wolutową nadbudową, ornamentyka groteskowa, wazony i kartusze.
Sala nr 81. Podobny kominek z nieco bardziej ciężką strukturą z marmuru. W narożnikach sufitu okrągłe pola z płaskorzeźbowym przedstawieniem architektury. W przedsionku między małą salą a schodami kominek ze zwieńczeniem w kształcie muszli.–
Sala nr 87. Malowidło na suficie Apollo z amorkami. Malowidło na suficie Diana z chartem i amorkami.-
Tajne schody nr 90 zostały usunięte.
Sala nr 94. Malowidło na suficie „Spotkanie”, w narożnikach Cztery Pory Roku jako putta.
Sala nr 59.Neptun na wozie z amorem i boginią.
Sala nr 60.Wenus z Amorem i wężem.
Sala nr 61.Wenus z Amorem, trójząb i satyr. Na sztukaterii krajobrazy z ruinami.- W sieniach i na trzeciej kondygnacji skromne sufity ze stiukowym obramieniem.- Kwadratowa duża sala nad wjazdem północnym, od zachodu przylegająca do kaplicy pałacowej, podzielona jest cała na poszczególne pomieszczenia i nowocześnie przekształcona (Miejska Kasa Oszczędności – Stadtsparkasse w 1939r). (Por. z planami).
Wyposażenie:
Jako jedyne spośród kiedyś prawdopodobnie bogatego ruchomego wyposażenia (por. Promnitzowska Księga Rachunków Państwa Stanowego) zachowały się trzy lustra ścienne, bogato zdobione ramy o aksamitnym obiciu i zdobieniach lustrzanych względnie metalowych, początek 18.stulecia. (zdeponowane w Starostwie w 1939r).
Według rachunków z GStA.(Pr.Br.Rep.28 I 1.34) od roku 1704 jako „nowa ujeżdżalnia” w budowie.(Por. P.Poesch , Sorauer Tageblatt 5 i 7./8.12.1929).
Obecnie hala gimnastyczna, w skrzydle wschodnim sale szkolne. Prosty Jedno-kondygnacyjny otynkowany budynek z prostokątnymi oknami i cztero-spadowym dachem. Płaski sufit o wspaniałym stiukowym obramieniu z początku XVIII wieku. Mur południowy posadowiony na murach miejskich, do których pasuje także mur parkowy dochodzący aż po zamek.
(Rys.137.Żary.Pałac Promnitzów. Dawna ujeżdżalnia. Rzut poziomy)
Od wschodu przylega do pałacu mały ogród pałacowy, poprzecznie przedzielony ogrodzeniem między filarami z wazonami jako nadstawkami. Na osi w kierunku wschodnim mały prostokątny pawilon ogrodowy (altana) o płaskim sklepieniu kolebkowym, z trójkątnym szczytem i układem pilastrowym, początek XVIII wieku.
Mur parkowy między ujeżdżalnią a pałacem z flankowaną pilastrami bramą o łuku koszowym. Murem przebiegał ganek łączący pałac z ujeżdżalnią.
Obecnie tereny miejskie, częściowo park zakładu psychiatrycznego („Tummelhaus” -pałac letni ) ( obecnie szpital wojskowy i własność prywatna).Na osi północno-południowej pałacu Promnitzów przebiega między murami aleja kasztanowa. W środku tych murów otwierają się na krzywą oś poprzeczną parku dwa otwory wnękowe z narożnymi filarami zwieńczonymi, wazonami. Na ich osi widokowej pawilon na Wzgórzu Winnym. Na końcu alei wzniesiona w 1708 roku Błękitna Brama, dwa filary z bocznymi przejściami dla pieszych o łukach koszowych. Podobna brama w pobliżu stanowi obecnie wejście do szpitala wojskowego, w 1939r do zakładu psychiatrycznego. Między aleją a pałacem mostek nad rzeką Żarką z balustradą o kamiennych tralkach. (zdjęcie makiety ul. Żagańska) – „Anno 1708 została wymurowana brama do parku, a obydwa mostki do młyna miejskiego przesklepione, bowiem jaśniepaństwo chciało do lasu przejeżdżać przez cmentarz” (Dopisek w jednym z egzemplarzy dzieła „Chronik” Joh. Samuela Magnusa ,znajdującego się w prywatnym posiadaniu mieszkańca Żar ) ( mowa o cmentarzu- obecnie park przy szkole muzycznej).
Pawilon ogrodowy (altana) na Wzgórzu Winnym, zbudowany na początku XVIII wieku, jest otynkowanym ceglanym budynkiem ośmiokątnym z prostokątnymi oknami.
Krawędzie objęte(obramione) pilastrami, wokół których załamuje się belkowanie.
Dach wygięty(profilowany).We wnętrzu sufit ze stiukami w formie pasów i kamienny kominek z pilastrami oraz ornamentem groteskowym. Pierwotnie tylko jedne drzwi.(Rys.138.Żary.Pawilon ogrodowy w parku pałacowym. Rzut poziomy.)
Między pałacem letnim (Tummelhaus) a ujeżdżalnią(maneżem) położony był ogród symetryczny z ozdobnymi aranżacjami i fontannami , a w nim „oranżeria”.
Wzdłuż drogi przy ujeżdżalni przechodził w ogród warzywny. Nie istnieje już zbudowana w 1753 roku na terenie bażanciarni willa(altana – Lusthaus) /Magnus/.